قالی های تصویری و تابلو فرش
اگر چه تابلو فرش بافی در طرحها و تنوع کنونی آن پدیده ای جدید در فرش بافی معاصر بشمار می رود اما بدون شک منشا آن را باید در شکل گیری قالی ها و یا به عبارتی دقیقتر قالیچه های تصویری ایران در دوران قاجار دانست. "قالیچه‌هایی كه در طرح و نقش خود به جاي پرداختن به نقوش رايج انتزاعي و تجريدي هنر فرش ايران به تصاوير پرداخته‌اند و به ويژه تصوير انسان را موضوع كار خويش قرار داده‌اند"[1] .
در زمان قاجاریه راه اندازی چاپخانه و استفاده از دوربین عکاسی میسر گردید و بنابراین به کمک این دو عامل تحولی در نقاشی و طرحهای فرش،پارچه های قلم کار و کاشی پدید آمد.[2] همچین استاد پرویز تناولی در کتاب ارزشمند خود، قالیچه های تصویری ایران، بیان داشته است که ابتدا پیدایش صنعت چاپ در اواسط قرن سیزدهم در ایران باعث گردید تا آثار نقاشان و مصوران این کتب به دست توده‌های مختلف مردم حتی در نقاط دور دست بیفتد و موجب الهام بسیاری از صنعتگران و هنرمندان در رشته های مختلف شود. سپس عکس و عکاسی نیر به نوبه خود تحول دیگری در هنر تصویر سازی ایران بوجود آورد و در توسعه قالیچه های تصویری نقش بسزایی داشت. عکس و عکاسی که از ارمغانهای گسترش روابط خارجی و باز شدن پای معلمان اروپایی به ایران و دیدار برخی از ایرانیان از جمله درباریان و شاهان از شهرهای اروپایی بود موجب شد تا موضوعهای تازه‌ای وارد هنرهای تصویری آن زمان شود . در همین راستا کارت پستالها, عکسها و باسمه های اروپائی که در اثر این ارتباطات و رفت و آمدها به ایران وارد می شد (اواخر قرن سيزدهم و اوايل قرن چهاردهم هجري) طرفداران زيادي پيدا كرد و از تماشایی ترین و سرگرم کننده ترین موضوعهای مجالس شد و زينت‌بخش خانه‌ها و مغازه‌ها گرديد. آنها که غنی تر بودند بر دیوار خانه و یا مغازه خود تابلوی رنگ و روغنی و یا قالیچه تصویری می آویختند و آنها که استطاعت کمتری داشتند از قلمکار تصویری و یا عکس و پوستر استفاده می کردند. نصب قالیچه های تصویری بر روی دیوار, دگرگونیهایی را در کاربرد فرش بوجود اورد. کاربرد تازه , قالیچه را از روی زمین و زیر پا به روی دیوار منتقل کرد و آن را بصورت تابلو نقاشی درآورد.
در اثر همین تحولات شکل گرفته در دوران قاجار بود که طراحی فرش نیز از این تحولات مصون نماند و موجب روی آوردن هنر قالی ایران به بافتن تصویر شد و این امر چه از لحاظ شکل و چه از لحاظ مفهوم تحولي اساسي در اين هنر ايجاد کرد."چهره نگاری" پدیده غالب در هنر این دوران شد و از تبعات این رسم تابلو بافی آن نصیب فرش ایران شد."[3]
موضوعاتي كه اين تابلوهاي تصويري جديد به آن مي‌پرداختند شامل داستان‌هاي حماسي و اسطوره ای و ادبي از شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی, تصاویر پادشان و مشاهیر و نقوش باستانی و مضامین و موضوعات مذهبي می شد. همچنين موضوعات و تصاوير فرنگي مانند چهره زنان فرنگی,دسته گلهای رز و مناظر زیبا هم ندرتاً دیده مي‌شد. تعداد قابل توجهي از قالیهای تصویری دوران قاجار در موزه فرش ایران نگهداری می شوند که در اینجا جهت آشنایی بیشتر به چند نمونه اشاره می شود.
1- قالی تصویری هوشنگ شاه
بافندگان قالیهای تصویری بیش از هر موضوع دیگری شکل شاهان را به روی قالیچه های خود آورده اند. داستان هوشنگ شاه از اولین داستانهای شاهنامه فردوسی است و از همین طریق هم در بین مردم رواج پیدا کرده و به روی قالی آمده است. بنا به روایت این داستان هوشنگ شاه موسس اولین سلسله پادشاهی در ایران است[4].
یکی از قاليهاي موزه فرش ايران، تصوير اين پادشاه را در هيئت پيري با محاسن سپيد نشسته بر تختي چونان تختهاي سلطنتي ايران، در حالي نشان میدهد كه دو ديو آن را بر دوش گرفته اند . اين طرح، از داستان جنگ هوشنگ شاه با ديوان و مسخر نمودن آنها به دست هوشنگ در شاهنامه الهام گرفته شده است. در حاشيه اين قاليچه نيز، نقوش حيواناتي چون شتر و گاو ديده ميشود.
قالي تصويري هوشن گشاه، كرمان، 1904 / 1322 ، موزه فرش ايران، 200*133
- 2- قالی چهار فصل
- قالی چهار فصل نیز که در تبریز بافته شده است در طرح خود از نقوش باستانی برخوردار است. این قاليچه، تصاويري از چهار بناي تاريخي و مهم ايران، شامل تخت جمشيد( نماد فصل بهار - جشن نوروز ) ، گنبد سلطانيه (نماد فصل تابستان - جشن تيرگان), ايوان مداین (نماد فصل پاييز - جشن مهرگان) و مسجد كبود تبريز (نماد فصل زمستان- جشن سده) را در قالب چهار بخش كه هر كدام، منظره فصلي از سال را به نمايش گذاشته ا ند، در خود دارد. بعلاوه در ترنج مركزي قالي كه از به هم پيوستن حلقه هاي زنجيري شامل تصاوير نجومي برجهاي فلكي شكل گرفته است تصوير خشايار شاه به همراه دو نگهبان و نماد فروهر ديده م يشود. مضاف بر اينها، اين قالي كه آن را مي توان گنجينه اي از تاريخ ايران و اسلام به شمار آورد، تصاويري از شاعران بزرگ ايران مانند فردوسي، سعدي، بابا طاهر، قاآني و... را نيز در خود گنجانده است. در چهار گوشه قالی نیز در قاب هایی ترنج گون، به داستا نهایی از پیامبران پرداخته شده است که پیشتر بدانها اشاره شد. در حواشي گليم بافت بالا و پايين این قالي، ابياتي به چشم مي خورد كه گوياي سلطنتي بودن اين قالي و تعلق آن به دربار است. [5]
قالي تصويري چهار فصل، تبريز، ربع اول سده چهاردهم/ بيستم، موزه فرش ايران، 220 × 289 .
3-قالی تصويری شکار بهرام گور
داستان بهرام گور نيز كه از موضوعات مكرر در تاريخ هنر ايران به شمار م يرود،از جمله موضوعات ادبی بکار رفته در قالیهای تصویری است.
قالی تصويری شکار بهرام گور, اوایل قرن 20 (قرن14 قمری), کاشان 196*130, موزه فرش ایران
به طور كلي، قاليهاي تصويري پديده نوظهوري در تاريخ قاليهاي ايراني به شمار مي روند كه از دوره قاجار آغاز شده و به تدريج مسيرجديدي را در اين هنر گشوده اند؛ روندي كه تا امروز نيز تداوم يافته و تحت عنوان تابلو فرش، به حيات خود ادامه مي دهد."[6]
استاد فضل الله حشمتی رضوی نیز به این نکته اشاره کرده و در کتاب خود,تاریخ فرش می نویسد :"گفتنی است همین فرشهای تصویری در اواخر دوره پهلوی به ویژه در دوران جمهوری اسلامی با کوچک شدن ابعاد آن تبدیل به " تابلو فرش" گردید و به صورت انبوه تولید شد." البته به نظر ایشان بایستی بین "تابلو فرش" و فرشهای تصویری" قائل به تفکیک شد. زیرا فرشهای تصویری بیشتر به چهره نگاری از پادشاهان یا افراد معروف دیگر اختصاص داشتند. طراح چهره را می کشید و آن را با نقوش اسلیمی, ختایی و سایر نگاره های دیگر تزیین می کرد, در حالیکه در تابلو فرش طراحان از روی عکس یا نمونه ای چاپی یا تابلوهای رنگ و روغن شده طرحی را برای بافت فرش آماده میکنند. در هر صورت آنچه که روشن است تابلو فرش دست بافت پدیده ای نو ظهور در قالی بافی می باشد که در نتنیجه روي آوردن هنر قالي بافي ايران به بافتن تصوير در دوران قاجار و استفاده از عکس و پوستر و تصویر به شکل کنونی نمود پیدا کرده است.
